Co to jest zachowek?

Polski kodeks cywilny wyróżnia dwie grupy spadkobierców: ustawowych i testamentowych. W przypadku spadkobierców ustawowych, to z samego kodeksu wynika, komu i w jakim ułamku przypadnie spadek po spadkodawcy. O dziedziczeniu z ustawy mówimy zasadniczo wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził ważnego testamentu. Spadkobierców testamentowych ustanawia w testamencie sam spadkodawca. Jeżeli został sporządzony testament, możemy mieć do czynienia zasadniczo z trzema sytuacjami. I tak, spadkodawca może powołać do spadku:

1. wszystkie te osoby, które i tak dziedziczyłyby po nim według ustawy,
2. jedną lub kilka osób, które i tak dziedziczyłyby po nim według ustawy (nie wszystkie),
3. osoby spoza katalogu ustawowych spadkobierców (np. osobę niespokrewnioną, przyjaciela, opiekuna, partnera życiowego niebędącego małżonkiem)

Zachowek, czyli co?

Katalog spadkobierców ustawowych po zmarłym oraz należny każdemu z tych spadkobierców udział w spadku ustalamy zawsze – i w przypadku, gdy został sporządzony testament, i wtedy, gdy tego testamentu nie ma (bądź jest nieważny). O dziedziczeniu ustawowym więcej przeczytasz tutaj. Dla uproszczenia przyjmijmy, że o zachowku będziemy mówić wtedy, gdy spadkodawca sporządził ważny testament. Zachowek przysługuje tym osobom, które byłyby spadkobiercami ustawowymi po spadkodawcy, a które nie zostały uwzględnione testamencie (wcale albo w zbyt małym zakresie) i nie otrzymały darowizn (w określonej wysokości) za życia spadkodawcy. Zasada jest bowiem taka, że zachowek przysługuje osobom, które byłyby powołane do dziedziczenia z ustawy, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu . Jeżeli sytuacja opisana powyżej ma miejsce w danej sprawie, osoba, która byłaby powołana do spadku z ustawy, może żądać od spadkobiercy testamentowego (lub innych osób, o czym będzie mowa później) wypłacenia określonej kwoty pieniężnej stanowiącej odzwierciedlenie należnego z ustawy udziału spadkowego.

Jakie są funkcje zachowku?

Zachowek to tak naprawdę ochrona dla najbliższych krewnych spadkodawcy. Możliwość dochodzenia zachowku ma chronić te osoby przed negatywnymi skutkami określonych działań spadkodawcy poczynionych przez niego za życia w związku z posiadanym majątkiem (który po śmierci spadkodawcy staje się spadkiem). Działania spadkodawcy mogą polegać tu przede wszystkim na nieuwzględnieniu tych osób najbliższych w testamencie (w ogóle lub w niewystarczającym zakresie) bądź też na dokonaniu za życia darowizn na rzecz osób, które nie byłyby spadkobiercami kosztem faktycznych spadkobierców (np. „przepisanie” nieruchomości na dalekiego kuzyna z pominięciem małżonka czy dziecka).

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek należy się określonym krewnym spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy. Zestawienie uprawnionych do zachowku obrazuje poniższa tabela:

Lp.	Uprawniony do zachowku	Kiedy jest uprawniony do zachowku?
1.	Zstępni spadkodawcy – czyli potomkowie w linii prostej, a zatem: dzieci, wnuki, prawnuki itd.	W pierwszej kolejności uprawnione będą dzieci spadkodawcy, a dopiero dalej – dalsi zstępni (wnuki, prawnuki)
2.	Małżonek spadkodawcy	Jest uprawniony pod warunkiem, że  spadkodawca nie wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka, a żądanie to było uzasadnione.
3.	Rodzice spadkodawcy	gdy nie ma zstępnych spadkodawcy, którzy chcą i mogą dziedziczyć. Ważne: nie ma znaczenia, czy rodzice spadkodawcy są małżeństwem ani czy byli małżeństwem w chwili narodzin spadkodawcy.

Co ważne, wskazane katalog ma charakter wyczerpujący co oznacza, że żadnej innej osobie, poza wskazanymi powyżej, nie należy się zachowek. Zachowek przysługuje także osobom przysposobionym przez spadkodawcę – jednak nie ta kwestia stanowi temat tego artykułu.

Zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy nabywają prawo do zachowku dokładnie w takiej samej kolejności, w jakiej nabyliby prawo do dziedziczenia ustawowego. Tzn. w pierwszej kolejności prawo do zachowku (tak jak dziedziczenie ustawowego) przypadnie dzieciom i małżonkowi, a dopiero w dalszej kolejności dalszym zstępnym spadkodawcy (np. wnukom) i rodzicom spadkodawcy.

Komu nie przysługuje zachowek?

Zachowek nie przysługuje:

• spadkobiercy uznanemu za niezgodnego dziedziczenia (na podstawie orzeczenia sądu),
• małżonek, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione,
• małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację,
• spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia,
• spadkobiercy, który odrzucił spadek przypadający mu w ramach dziedziczenia ustawowego,
• spadkobiercy, który został wydziedziczony

W jakiej wysokości należy się zachowek?

Obliczenie wysokości zachowku rozpoczynamy od ustalenia udziału spadkowego, jaki przypadałby każdemu spadkobiercy ustawowemu z osobna (ciągle zakładając, że nie ma testamentu).

Zasada jest taka, że spadkobiercy ustawowemu należy się tytułem zachowku połowa należnego mu udziału spadkowego . To oznacza, że przykładowo, jeżeli z zasad dziedziczenia ustawowego wychodzi, że małżonkowi przysługiwałby udział spadkowy w wysokości ½ spadku, to należny temu małżonkowi zachowek będzie wynosił ¼ spadku.

Przepisy przewidują dwa uregulowania szczególne co do wysokości zachowku. Uprawnionemu do zachowku będzie przysługiwał zachowek w wysokości 2/3 jego udziału spadkowego, jeżeli ten uprawniony jest:

1. Trwale niezdolny do pracy albo
2. Małoletni (poniżej 18. roku życia).

I tak, jeżeli z zasad dziedziczenia ustawowego wychodzi, że małżonkowi zmarłego przysługiwałby udział spadkowy w wysokości ½ spadku, a małżonek jest trwale niezdolny do pracy, to należny mu zachowek będzie wynosił 1/3 spadku (ponieważ mnożymy ułamek ½ razy 2/3). Stan małoletniości bądź też trwałej niezdolności do pracy oceniamy na dzień otwarcia spadku, to znaczy na dzień śmierci spadkodawcy.

Należy pamiętać, że ustalając udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, należy uwzględnić: 1) spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia, 2) spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie bierzemy jednak pod uwagę: 1) spadkobierców, którzy jeszcze za życia spadkodawcy zrzekli się dziedziczenia, 2) spadkobierców wydziedziczonych w testamencie.

W jaki sposób zachowek może zostać „zapłacony”?

Zasadą jest, że zachowek zaspokajany jest poprzez zapłatę na rzecz uprawnionego spadkobiercy ustawowego określonej sumy pieniężnej . Należy jednak pamiętać, że zachowek nie będzie przysługiwał (albo będzie przysługiwał w mniejszej wysokości) jeżeli:

1. Spadkobierca ustawowy otrzymał od spadkodawcy za życia określone darowizny ( więcej przeczytasz tutaj),
2. Spadkobierca ustawowy został powołany do dziedziczenia w testamencie (upraszczając – spadkodawca zapisał mu spadek bądź część spadku równą lub wyższą niż należny zachowek w testamencie),
3. Spadkodawca uczynił na rzecz spadkobiercy ustawowego określone zapisy (zwykłe lub windykacyjne) w testamencie.

Należy pamiętać, że może mieć miejsce sytuacja, w której uprawniony do zachowku otrzymał od spadkodawcy za życia darowiznę czy też został powołany do spadku w testamencie. Jeżeli jednak uczyniona darowizna była o mniejszej wartości niż należny zachowek, albo też powołanie do spadku w testamencie zostało uczynione w udziale niższym niż należny zachowek, uprawniony do zachowku może dochodzić roszczenia pieniężnego wyrównującego mu te różnice.

Obliczanie zachowku to tak naprawdę kwestia matematyczna . Aby sprawdzić, czy danej osobie należy się zachowek, trzeba:

• sprawdzić, czy osoba, która dochodzi zachowku nie została przez spadkodawcę wydziedziczona w testamencie,
• obliczyć udział spadkowy osoby dochodzącej zachowku wg zasad dziedziczenia ustawowego,
• ustalić, czy zachowek należy się w ½ czy w 2/3 udziału spadkowego,
• ustalić wartość spadku,
• wyliczyć konkretną wartość należnego zachowku,
• sprawdzić, czy kwota ta nie została już „zapłacona” poprzez uczynioną darowiznę, wskazanie w testamencie lub zapis w testamencie.

Ten artykuł rozpoczyna serię artykułów z zakresu prawa spadkowego. Sam zachowek to temat tak rozległy, że z pewnością zostanie mu poświęconych jeszcze kilka wpisów. W razie jakichkolwiek pytań, zapraszam do kontaktu. 🙂