Czy oświadczenie o potrąceniu, złożone w toku procesu na ręce pełnomocnika procesowego jest skuteczne?

Potrącenie wierzytelności to jedna z możliwości obrony dłużnika w toku postępowania o zapłatę. Na tle tego zagadnienia w orzecznictwie wyłoniły się istotne rozbieżności. Dotyczą one m.in. możliwości uznania za skuteczne złożenie przez pełnomocnika procesowego oświadczenia o potrąceniu wierzytelności na ręce innego pełnomocnika procesowego, z równoczesnym pominięciem mocodawcy.

W tej sprawie Sądy nie wypracowały jednolitej linii orzeczniczej. Pełnomocnicy powoływali się zatem na treść udzielonego im pełnomocnictwa, które w swej treści zawierało lub też nie zawierało możliwości przyjmowania w imieniu mocodawcy oświadczeń woli o charakterze materialnym, jakim jest oświadczenie o potrąceniu wierzytelności.

Czym jest potrącenie?

• Do potrącenia dochodzi wtedy, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, a każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (art. 498 § 1 kc).

• Potrącenie jest czynnością materialnoprawą, która dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie i wywołuje skutek w postaci wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 kc i art. 499 zd. 1 kc).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 stycznia 2016 r., wydanym w sprawie o sygn. akt II CSK 862/14 stwierdził, że  "oświadczenie o potrąceniu wierzytelności powinno być złożone dłużnikowi wzajemnemu osobiście. Doręczenie pisma procesowego zawierającego takie oświadczenie pełnomocnikowi procesowemu dłużnika wzajemnego nie wywiera skutków przewidzianych w art. 61 § 1 zdanie pierwsze kc."

Orzeczenie to zapadło na tle następującego stanu faktycznego. W toku postępowania apelacyjnego strona pozwana podniosła zarzut potrącenia wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez powoda z nieruchomości oraz pobranych pożytków z zasądzoną na rzecz powoda kwotą z tytułu nienależnego świadczenia.

Odnosząc się do zarzutu potrącenia zgłoszonego w apelacji Sąd II instancji wyjaśnił, że oświadczenie o potrąceniu wywołuje skutek prawny wobec wierzyciela wzajemnego z chwilą dojścia w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią (61 zd. 1 kc). Nie jest więc skuteczne zawarte w apelacji pozwanej oświadczenie o potrąceniu doręczone jedynie pełnomocnikowi procesowemu powoda nieumocowanemu do jego przyjęcia, w oparciu o treść art. 91 kpc. Pozwana nie wykazała, że oświadczenie to zostało doręczone powodowi, tak aby ten mógł zapoznać się z jego treścią.

Skargę kasacyjną wniosła pozwana. 

W treści uzasadnienia wyroku Sąd Najwyższy po raz kolejny zwrócił uwagę na istotę pełnomocnictwa udzielanego w oparciu jedynie o treść art. 91 kpc. Ustawowa treść pełnomocnictwa procesowego określona w art. 91 kpc daje upoważnienie do podejmowania decyzji i czynności o charakterze procesowym,  nie obejmuje natomiast umocowania do ingerencji w materialnoprawne stosunki mocodawcy . Pełnomocnictwo takie nie uprawnia pełnomocnika do złożenia w imieniu mocodawcy materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu, chyba że jego zakres został rozszerzony (także w sposób dorozumiany), jak również nie uprawnia do przyjęcia w imieniu mocodawcy materialnoprawnych oświadczeń kształtujących.

Zgodnie z art. 91 pkt 1 kpc pełnomocnictwo procesowe ogólne obejmuje z mocy samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, a więc w jego zakresie przedmiotowym mieści się także umocowanie do składania i odbioru pism procesowych; wyłączone jest bowiem ograniczenie przez mocodawcę pełnomocnictwa odnośnie do czynności pełnomocnika innych, niż czynności dyspozycji materialnej (art. 91 pkt 4 kpc). 

W sprawie należało więc rozstrzygnąć, czy doręczenie pełnomocnikowi procesowemu wierzyciela w toku postępowania sądowego pisma procesowego, zawierającego oświadczenie woli dłużnika o potrąceniu wierzytelności jest równoznaczne z dojściem tego oświadczenia do strony w rozumieniu art. 61 zd. 1 kc. 

Sąd Najwyższy uznał, że doręczenie pełnomocnikowi pisma procesowego zawierającego oświadczenie o potrąceniu  wywiera wprawdzie skutek w stosunku do mocodawcy w zakresie doręczenia tego pisma, ale nie może być równoznaczne z dojściem oświadczenia do mocodawcy, jako adresata oświadczenia woli.  Doręczenie pisma procesowego pełnomocnikowi w toku procesu tworzy jedynie fikcję prawną doręczenia tego pisma mocodawcy. Art. 61 kc określając chwilę dojścia treści oświadczenia woli do wiadomości adresata przyjął teorię doręczenia oświadczenia drugiej stronie.

Zasadą jest, że doręczenie oświadczenia woli o potrąceniu wierzytelności musi nastąpić dłużnikowi wzajemnemu osobiście, stąd wykluczyć trzeba wszelki automatyzm w zakwalifikowaniu doręczenia pisma procesowego zawierającego takie oświadczenie pełnomocnikowi procesowemu jako doręczenia oświadczenia stronie. 

Oznacza to, że oświadczenie o potrąceniu złożone w toku procesu sądowego będzie skuteczne, o ile zostanie złożone drugiej stronie bezpośrednio. Złożenie oświadczenia o potrąceniu w piśmie procesowym, skierowanym na ręce pełnomocnika dłużnika postępowania będzie wywierać przewidziany prawem skutek,  o ile pełnomocnik ten zdecyduje się powiadomić o tym mocodawcę.  

UWAGA!

Ciężar dowodu w zakresie udowodnienia tego, że pełnomocnik poinformował swojego mocodawcę o treści oświadczenia o potrąceniu złożonego w piśmie procesowym obciąża składającego potrącenie dłużnika! Dopóki okoliczność ta nie zostanie udowodniona, nie można mówić o tym, aby oświadczenie o potrąceniu złożone w ten sposób, a tym samym zarzut potrącenia został zgłoszony prawidłowo.