FUNKCJE ZADATKU (w kontekście odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania)

Zadatek może pełnić różne funkcje w zależności od woli stron i zwyczajów obowiązujących w tej mierze. W braku tychże zastosowanie znajduje reguła interpretacyjna z art. 394 k.c. Podobnie jak w wielu innych systemach prawnych również polski ustawodawca daje wyraz preferencji jednej z ról jaką zadatek powinien pełnić. Podkreślenia wymaga, że normatywna wola ustawodawcy może zostać pominięta wolą stron lub też może zostać uchylona wskutek obowiązywania określonego zwyczaju.

Poprzez funkcję instytucji prawnej rozumieć należy rolę, czy też działanie jakie pełni w danym systemie społecznym. Innymi słowy ocenie poddawane są rezultaty społeczne, jakie działanie instytucji prawnej wywiera w obrocie [1] .

Tradycyjnie wyróżnia się w doktrynie cztery funkcje jakie może pełnić zadatek. Historycznie pierwszą wyróżnią rolą zadatku był to znak zawarcia umowy. Wyraża ją rzymska paremia quo arrae nomine datur, argumentum est emptionis et venditionis contractae [2] . W prawie rzymskim była to klasyczna funkcja zadatku [3] . Również w dzisiejszych czasach zadatek pełni rolę uwidocznienia dojścia stron do porozumienia w zakresie umowy.

Zadatek pełni również rolę zaliczki na poczet świadczenia. Jakkolwiek uściślając należałoby stwierdzić, iż to przedmiot zadatku może pełnić funkcję zaliczki. Ta funkcja zadatku niejednokrotnie skutkuje w obrocie prawnym brakiem rozróżnienia instytucji zadatku a zaliczki, zwłaszcza w ramach stosunków prawnych nawiązywanych przez strony pozbawione fachowej pomocy prawnej. Jest ona też źródłem wątpliwości pojawiających się w judykaturze [4] . Wskazana funkcja zadatku ujawnia się na etapie wykonania zobowiązania i przy założeniu, że strony w ramach swobody umów nie wyłączyły dyspozytywnej regulacji art. 394 § 2 k.c. Jednocześnie podkreśla się, iż w ramach stosunków zobowiązaniowych ze świadczeniem podzielnych traktowanie przedmiotu zadatku jako zaliczki jest zwyczajowo przyjęte [5] . Również ta funkcja zadatku pozostaje bez znaczenia dla rozważań mających za przedmiot odpowiedzialność kontraktową przy umowach zadatkowanych. Z oczywistych względów w przypadku wykonania zobowiązania, a jak wskazano tylko wówczas ujawnia się rola zadatku jako zaliczki a conto świadczenia [6] , nie znajdują zastosowania reguły odpowiedzialności ex contractu . Powyższe stwierdzenie należałoby jedynie skorygować w odniesieniu do możliwości zastosowania do przedmiotu zadatku traktowanego jako zaliczka per analogiam   przepisów dotyczących odpowiedzialności za wady przedmiotu świadczenia częściowego [7] .

Zadatek może, z woli stron pełnić rolę odstępnego. W doktrynie powszechnie rolę tę określano mianem zadośćuczynienia za zawód [8] związanego z odstąpieniem przez jedną ze stron zobowiązania od umowy. Omawiana funkcja zadatku pozwala zwolnić się jednej ze stron zobowiązania od obowiązku jego wykonania za zapłatą sumy pieniężnej lub wręczenia innej rzeczy, innymi słowy za wykonaniem dodatkowego przewidzianego przez strony świadczenia. Wykonanie dodatkowego świadczenia wpływa na podejmowanie przemyślanych decyzji przez kontrahenta zanim zdecyduje się on zerwać więź obligacyjną. W rezultacie jest to funkcja dyscyplinująca [9] . Strona, otrzymująca odstępne może utożsamiać to świadczenie z odszkodowaniem za wygaśnięcie zobowiązania [10] .  Rolę tę najsilniej eksponował Kodeks napoleona [11] przewidując regułę interpretacyjną w odniesieniu do umów sprzedaży, która stanowiła, iż zadatek ma znaczenie odstępnego również wówczas, gdy strony nie przewidziały w umowie prawa odstąpienia. Równocześnie jednak wskazuje się, że przyznanie zadatkowi roli odstępnego sprzyja osłabieniu zawartej przez strony umowy [12] . Analogicznie jak w przypadku rozpatrywania zadatku w kontekście zaliczki, tak również w odniesieniu do odstępnego, uściślić należy, iż jego rolę pełnić może przedmiot zadatku.  W polskim prawie cywilnym odmiennie niż w prawie francuskim, samo wręczenie przedmiotu zadatku nie jest wystarczającą przesłanką do zwolnienia się z zobowiązania w ramach instytucji odstępnego. Niezbędnym elementem jest również wola stron, wyrażająca dodatkowe zastrzeżenie umowne. Nie jest jednak konieczne zawarcie w umowie wyraźnego postanowienia umownego wskazującego na taką rolę zadatku. Podkreśla się, że wręczenie przedmiotu zadatku  i równocześnie zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia jest wystarczające do przyjęcia, iż wolą stron było nadanie zadatkowi roli odstępnego [13] .  W praktyce strona, która otrzymała zadatek jest uprawniona do jego zatrzymania w przypadku, gdy kontrahent odstąpi od umowy. W sytuacji, gdy kontrahent odstępuje od umowy, a nie był stroną, która wręczyła przedmiotu zadatku lecz otrzymała go, wówczas dla skuteczności złożonego oświadczenia woli powinien zwrócić przedmiot zadatku i dodatkowo zapłacić drugiej stronie sumę odpowiadającą wartości przedmiotu zadatku. Zadatek rozpatrywany w kontekście opisanej funkcji nie modyfikuje reguł odpowiedzialności kontraktowej. Z woli stron nie mają zastosowania zasady odpowiedzialności ex contractu , bowiem brak spełnienia świadczenia pierwotnego jest rekompensowany innym świadczeniem, a w konsekwencji nie można mówić o niewykonaniu zobowiązania. Twierdzenie to jest tym bardziej zasadne, jeżeli zwróci się uwagę, że z woli kontrahenta, który liczył na spełnienie świadczenia pierwotnego dłużnik może skutecznie odstąpić od wykonania tego zobowiązania. 

Doktryna przypisuje zadatkowi jako podstawową funkcję zabezpieczenie wykonania zobowiązania, polegającą na tym, że jego przedmiot lub dwukrotna wartość zastępuje odszkodowanie z tytułu jego niewykonania. Jest to również preferowana przez polskiego ustawodawcę rola zadatku [14] . Wskazuje się, że podstawową funkcją zadatku jest nie tyle zabezpieczenie wykonania zobowiązania po jednej ze stron stosunku prawnego, ale wzmocnienie więzi prawnej po obu jego stronach [15] . Wyraża się to w przyznaniu stronie stosunku obligacyjnego uprawnień, z których może ona skorzystać w razie zaistnienia wskazanych w ustawie okoliczności. Ewentualność skorzystania z tych uprawnień oddziałuje na świadomość kontrahenta wpływając na sposób jego zachowania i ma skłonić do wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią. To dyscyplinujące oddziaływanie odnosi się do każdego podmiotu stosunku zobowiązaniowego występującego w roli dłużnika. W efekcie przy umowach dwustronnie zobowiązujących funkcja zabezpieczenia wykonania zobowiązania ma zastosowanie do obu stron [16] . Podkreśla się, że jest to swoistego rodzaju sankcja obciążająca tę stronę umowy, która zdecyduje się zaniechać wykonania umowy [17] . Należy podkreślić, że opisaną funkcję przypisuje się zadatkowi w rozumieniu instytucji prawnej. W kontekście przedmiotu zadatku powszechnie operuje się pojęciem surogatu odszkodowania o zryczałtowanej wysokości w razie niewykonania zobowiązania. Posługiwanie się pojęciem surogatu odszkodowania ma na celu uwypuklenie różnicy pomiędzy pełnym odszkodowaniem i wskazywać, że przedmiot zadatku pełni jedynie taką samą rolę [18] . W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż konsekwencją uznawania przedmiotu zadatku za surogat odszkodowania lub przypisywania mu takiej roli jest wyłączenie uprawnienia do dochodzenia pełnego (uzupełniającego) odszkodowania w ramach odpowiedzialności ex contractu z art. 471 k.c. [19] Wskazuje się, że rola zabezpieczenia wykonania zobowiązania jaką pełni zadatek uwidacznia się na skutek objęcia w posiadanie określonej sumy pieniężnej lub rzeczy, którą w wypadku niewykonania zobowiązania z powodu okoliczności, za które  odpowiedzialność ponosi druga strona, po uprzednim odstąpieniu od umowy można zatrzymać [20] . Warunkiem realizacji przez przedmiot zadatku funkcji surogatu odszkodowania jest uprzednie skorzystanie przez wierzyciela z uprawnienia do odstąpienia od umowy. Alternatywnie wierzyciel może zaniechać realizacji tego uprawnienia i skorzystać z rozwiązania ogólnego pozwalającego żądać wykonania zobowiązania. Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego uchwałą z dnia 25 czerwca 2009 roku , sygn. akt III CZP 39/09 o treści „w razie niewykonania zobowiązania wierzyciel, który nie odstąpił od umowy może dochodzić naprawienia szkody na zasadach ogólnych, a należne mu odszkodowanie nie jest ograniczone do wartości zadatku lub jego podwójnej wysokości” [21] odnosi się do stanu faktycznego w ramach, którego wierzyciel realizował swoje uprawnienia z pominięciem prawa do odstąpienia od umowy. Sporne jest w nauce prawa cywilnego czy wysokość odszkodowania należnego wierzycielowi z tytułu niewykonania zobowiązania, w którym strony przewidziały zadatek ogranicza się do wysokości wartości przedmiotu zadatku w sytuacji, gdy wierzyciel realizuje swoje prawa nie w oparciu o art. 394 k.c., lecz 471 k.c. Judykatura definitywnie rozstrzygnęła tę kwestię i to de facto wbrew poglądom reprezentowanym przez większość przedstawicieli nauki. W doktrynie przeważa  bowiem pogląd zgodnie, z którym w sytuacji niewykonania zobowiązania maksymalny rozmiar odpowiedzialności dłużnika wyznaczony jest przez wartość zadatku lub jego podwójną wysokość i to niezależnie od reżimu odpowiedzialności przyjętego za podstawę realizacji uprawnień wierzyciela [22] .  Rola zadatku w tym ujęciu sprowadza się do ustanowienia wolą stron zryczałtowanego odszkodowania obciążającego dłużnika za niewykonanie zobowiązania z powodu okoliczności, które go obciążają [23] . Przedstawicie doktryny posługują się pojęciem zryczałtowanego odszkodowania dając wyraz braku istnienia powiązania na gruncie art. 394 k.c. pomiędzy szkodą a wartością przedmiotu zadatku [24] .

Wręczenie zadatku może prowadzić do modyfikacji reguł odpowiedzialności kontraktowej, ale nie może pozbawić wierzyciela roszczenia o naprawienie pełnej szkody spowodowanej niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika.