Kiedy możemy odwołać darowiznę? Jak rozumieć "rażącą niewdzięczność" obdarowanego?

Poprzez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Czy umowę darowizny możemy odwołać? Czy obdarowany od momentu zawarcia umowy ma pewność, że przedmiot umowy wchodzi do jego majątku i na zawsze w nim pozostanie? Otóż nie, ustawodawca przewidział sytuacje, w których darczyńca może odwołać darowiznę.

Pierwsza z nich zachodzi wtedy, gdy po zawarciu umowy darowizny, a przed jej wykonaniem, stan majątkowy darczyńcy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny doprowadziłoby do uszczerbku dla jego własnego utrzymania albo do uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązkach alimentacyjnych. W celu skutecznego odwołania darowizny w opisanym przypadku muszą łącznie wystąpić dwie przesłanki. Po pierwsze, darowizna nie może być wykonana. Po drugie, wystąpiła zmiana stanu majątkowego darczyńcy, która zaszła po (nie przed czy w trakcie) zawarciu umowy. Zatem, gdy określony stan majątkowy darczyńcy istniał w chwili zawierania umowy darowizny i obiektywnie nie uległ zmianie po jej zawarciu, darczyńca nie może odwołać umowy darowizny tylko dlatego, że po zawarciu umowy darowizny zaczął subiektywnie oceniać swoją sytuację majątkową jako gorszą. Jak rozumieć „usprawiedliwione potrzeby darczyńcy”? To potrzeby przeciętnej osoby znajdującej się w takim samym położeniu społecznym, czy życiowym, jak darczyńca (np. przeciętny emeryt w podeszłym wieku cierpiący na liczne choroby). Usprawiedliwione potrzeby okazują się zatem różne dla różnych darczyńców. Z kolei „uszczerbek dla ciążących na darczyńcy ustawowych obowiązkach alimentacyjnych” to sytuacja, gdy darczyńca nie może zaspokajać usprawiedliwionych potrzeby osoby wobec której ciąży na nim obowiązek alimentacyjny.

Jak skutecznie odwołać umowę darowizny w pierwszym z opisanych przypadków? Ustawodawca zastrzegł, że odwołanie darowizny następuje poprzez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Odwołanie staje się skuteczne z chwilą doręczenia tego oświadczenia obdarowanemu. Jedynie darczyńcy przysługuje to uprawnienie (nie przechodzi na spadkobierców). Odwołaną umowę darowizny należy traktować tak, jak gdyby nigdy nie została zawarta.

Druga sytuacja, w której darczyńca może odwołać umowę darowizny występuje wtedy, gdy obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. W porównaniu z pierwszym przypadkiem, w tym darczyńca może odwołać umowę wykonaną bądź niewykonaną, wystarczy zatem samo zawarcie umowy. Jedyną zatem przesłanką, która musi zaistnieć jest wystąpienie rażącej niewdzięczności obdarowanego. Czym ona jest? Otóż według doktryny i orzecznictwa otrzymanie nieodpłatnie przez obdarowanego jakiegoś majątku, nakłada na niego moralny obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy. W przypadku naruszenia tego obowiązku, obdarowanemu należy się „kara” w postaci odwołania darowizny. „Rażąca” niewdzięczność powinna być: oczywista, jaskrawa, niewątpliwa, bezsporna, bezdyskusyjna. Przykładami takowej będą np.: niewykazywanie żadnego zainteresowania losem darczyńcy, odmowa udzielenia pomocy w chorobie pomimo oczywistej możliwości, przypisywanie darczyńcy wobec osób trzecich postępowania godzącego w jego dobre imię itd. Z kolei nie można uznać za rażącą niewdzięczność takich sytuacji jak: incydentalne sprzeczki obdarowanego z darczyńcą, zwykłe konflikty życia codziennego itp.

Należy pamiętać, że w drugim z opisanych przypadków, darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawiony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Odwołać darowiznę należy w formie pisemnej poprzez złożenie stosownego oświadczenia woli. Uprawnionym do odwołania darowizny jest darczyńca, jak i jego spadkobiercy. Ci drudzy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do jej odwołania, lecz tego prawa nie wykonał, albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Na koniec warto wskazać, że darowizny nie można odwołać, jeśli darczyńca przebaczył obdarowanemu.