Kiedy można odwołać darowiznę?

Umowa darowizny jest jedną z najważniejszych i najczęściej spotykanych umów zawieranych w obrocie prawnym. Jej stronami są darczyńca i obdarowany. Ten pierwszy zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Odwołanie darowizny niewykonanej

Ustawodawca na kartach Kodeksu cywilnego przewidział możliwość niejako cofnięcia skutków umowy darowizny, czyli instytucję odwołania darowizny. Co ciekawe, w Kodeksie istnieją dwa rodzaje takich „odwołań”, które są odrębnymi instytucjami. Pierwsza z nich uregulowana została w art. 896 k.c. i dotyczy jedynie odwołania darowizny niewykonanej. Przez wykonanie darowizny rozumie się zarówno wydanie jej przedmiotu obdarowanemu, jak również zawarcie umowy rozporządzającej daną rzeczą, która została oznaczona co do tożsamości czyli np. nieruchomością. Z momentem wykonania darowizny darczyńca zatem traci możliwość jej odwołania na podstawie art. 896 k.c. Oczywiście wspomnieć należy, iż przesłanką odwołania darowizny, która nie została jeszcze wykonana jest taka zmiana stanu majątkowego darczyńcy po zawarciu umowy, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. W piśmiennictwie wskazuje się, że taka zmiana stanu majątkowego darczyńcy musi mieć charakter istotny, a więc nie będzie nią każda zmiana stanu majątkowego.

Odwołanie darowizny, która nie została jeszcze wykonana winno nastąpić na piśmie w formie oświadczenia złożonego obdarowanemu. Skutkiem takiego oświadczenia jest zniesienie stosunku obligacyjnego, jaki stworzony został między darczyńcą a obdarowanym poprzez zawarcie umowy darowizny. Zatem nawet w przypadku późniejszego polepszenia sytuacji majątkowej darczyńcy, darowizna „nie odżywa”.

Odwołanie darowizny wykonanej i rażąca niewdzięczność

Z kolei art. 898 k.c. traktuje o odwołaniu zarówno takiej darowizny, która nie została wykonana, jak również takiej, która została już wykonana – przepis bowiem wyraźnie wskazuje, iż „darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną”. Przesłanką odwołania takiej darowizny (nawet już wykonanej) jest dopuszczenie się przez obdarowanego rażącej niewdzięczności względem darczyńcy. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia „rażącej niewdzięczności”, co skutkuje koniecznością odwołania się do poglądów orzecznictwa i doktryny przy interpretacji tego pojęcia. Przyjmuje się, że rażącą niewdzięcznością jest takie działanie lub zaniechanie obdarowanego, które jest skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Co do zasady powinno być to również zachowanie dotyczące bezpośrednio darczyńcy, choć najnowsze orzecznictwo dopuszcza również takie działania i zaniechania, które są skierowane przeciw darczyńcy jedynie pośrednio – może bowiem zdarzyć, że wysoce naganne postępowanie obdarowanego w stosunku do osoby bliskiej darczyńcy będzie jednocześnie rażącą niewdzięcznością w stosunku do niego np. znęcanie się obdarowanego nad żoną będącą córką darczyńcy.

Należy wskazać, iż w zakresie pojęcia „rażącej niewdzięczności” nie mieszczą się z reguły czyny nieumyślne obdarowanego oraz czyny umyślne, które nie wykraczają poza codziennie konflikty rodzinne. Ważnym jest, aby czyn mający znamiona rażącej niewdzięczności cechował się złą wolą obdarowanego w stopniu znacznym i był nakierowany na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Na powyższe zwrócił uwagę m.in. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 24 czerwca 2015 r. (sygn. akt I ACa 12/15). Słusznie, w tezie tego samego wyroku, SA w Szczecinie nadmienił ponadto, iż pod pojęcie rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. nie mogą podpadać krzywdy niezamierzone, popełnione w uniesieniu, czy rozdrażnieniu, wywołanym być może zachowaniem samego darczyńcy. Wskazany wyrok jest kontynuacją przyjętej od dziesięcioleci linii orzeczniczej, której przykładem jest choćby tak zamierzchłe orzeczenie, jak to wydane przez Sąd Najwyższy w dniu 2 marca 1948 r. (sygn. akt Kr C 42/48).

Rażąca niewdzięczność – poglądy orzecznictwa

Pamiętać zatem należy, iż każdy przypadek winien być rozpoznawany oddzielnie i w ścisłym połączeniu z określonym stanem faktycznym sprawy. Sąd Najwyższy niejednokrotnie wypowiadał się w kontekście rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. w oparciu o bardzo różnorodne stany faktyczne np.:

– w wyroku z dnia 27 czerwca 2014 r. (sygn. akt I CSK 493/13) SN wskazał: „ Co do zasady należy podzielić stanowisko, że niewierność małżeńska obdarowanego małżonka, będąca zawinioną przyczyną rozwodu, nie stanowi sama przez się rażącej niewdzięczności wobec darczyńców (teściów) w rozumieniu art. 898 § 1 k.c.”.

– w wyroku z dnia 6 grudnia 2012 r. (sygn. akt IV CSK 172/12) SN nadmienił: „ Popełnienie przestępstwa wobec darczyńcy nie stanowi wystarczającej przesłanki odwołania darowizny, o której mowa w art. 898 § 1 k.c. zwłaszcza w sytuacji, gdy sąd karny orzekając o popełnieniu przez obdarowaną przestępstwa stwierdził nieznaczny stopień jej winy i społecznej szkodliwości czynu, w konsekwencji czego postępowanie karne warunkowo umorzył ”.

– w wyroku z dnia 2 grudnia 2005 r. (sygn. akt II CK 265/05) SN wskazał: „ Zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny nie mogą uzasadniać odwołania darowizny na podstawie art. 898 § 1 k.c.”.

Skutki odwołania darowizny wykonanej

Spornym w doktrynie i orzecznictwie była kwestia skutków odwołania darowizny wykonanej. O ile w przypadku darowizny niewykonanej (jak wskazano wyżej) dochodzi do zniesienia stosunku obligacyjnego i niepowstania żadnych skutków, to w przypadku darowizny wykonanej istniały dwa stanowiska: według pierwszego dochodziło do powstania skutków rzeczowych np. poprzez automatyczne przeniesienie własności przedmiotu darowizny na darczyńcę, natomiast w myśl drugiego dochodziło jedynie do powstania skutków obligacyjnych z jednoczesnym zobowiązaniem obdarowanego do zwrotu przedmiotu darowizny na rzecz darczyńcy. Przepis art. 898 § 2 zd. 1 k.c. wskazuje jedynie, iż „zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu”. Jego treść zatem już sugeruje, iż zasadnym jest przyjęcie stanowiska drugiego. Powyższe potwierdza uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. (sygn. akt III CZP 32/66), w której SN wskazał, iż „ oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości za obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu ”.

Odwołanie darowizny wykonanej winno również, podobnie jak w oparciu o art. 898 k.c., nastąpić na piśmie.

Przebaczenie obdarowanemu

Niezwykle ważnym przepisem jest również art. 899 § 1 k.c., dotyczący przebaczenia obdarowanemu. Zgodnie z jego treścią „ darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem ”. Pamiętać należy, iż przebaczenia dokonać może jedynie sam darczyńca, a więc bezskuteczne jest takie przebaczenie, które zostało dokonane przez pełnomocnika czy też przedstawiciela ustawowego.

Śmierć darczyńcy

W przypadku śmierci darczyńcy, jego spadkobiercy (zarówno ustawowi, jak i testamentowi) mogą odwołać darowiznę w dwóch sytuacjach. W pierwszej takie odwołani jest możliwe, gdy obdarowany dopuścił się wobec darczyńcy rażącej niewdzięczności, a darczyńca był uprawniony do odwołania darowizny i nie przebaczył obdarowanemu, a następnie zmarł przed upływem terminu przewidzianego w art. 899 § 3 k.c. Z kolei w drugim przypadku uprawnienie takie przysługuje spadkobiercom, gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Termin odwołania darowizny

Ustawodawca przewidział również termin do odwołania darowizny. Wynosi on rok i liczony jest od dnia, w którym uprawniony do odwołania darowizny dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Jest to termin zawity.

 

Źródła:

– J. Jezioro w: Kodeks cywilny. Komentarz pod red. E Gniewka, Warszawa 2016,

– Kodeks cywilny Komentarz Zobowiązania Tom III pod red.  J. Gudowskiego, Warszawa 2013.