Małżeństwo a dziedziczenie

Małżonek zgodnie z art. 931 §1 kodeksu cywilnego jest powołany do dziedziczenia z ustawy w pierwszej kolejności. Jeśli zatem zmarły nie sporządził testamentu (albo stwierdzono że testament jest nieważny) małżonek dziedziczy łącznie z dziećmi (jego udział nie może wynosić mniej niż ¼ całości spadku) albo – jeśli spadkodawca nie pozostawił zstępnych – z innymi krewnymi wskazanymi w ustawie.

W sytuacji natomiast gdy spadkodawca sporządził testament, w którym do spadku w całości powołał osobę trzecią, małżonkowi przysługuje prawo do zachowku.

Należy podkreślić, że na zasady dziedziczenia nie ma wpływu ustrój majątkowy pomiędzy małżonkami. Bez znaczenia jest fakt, że małżonkowie zawarli tzw. intercyzę.

Dodatkowe uprawnienia

Ustawodawca przewidział w kodeksie cywilnym szczególne uprawnienia na rzecz małżonka osoby zmarłej.

1. Pierwsze z nich określono w art. 923 § 1 kc : „ Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne”. Małżonek może zatem nadal zamieszkiwać w mieszkaniu (czy też domu) spadkodawcy przez okres 3 miesięcy od dnia śmierci współmałżonka, nawet wówczas gdy nie jest on jego właścicielem i gdy nie został powołany do dziedziczenia (np. zmarły współmałżonek powołał w testamencie do całości spadku inną osobę).

2. Drugie uprawnienie – tzw. zapis naddziałowy – określone zostało w art. 939 kc. Paragraf 1 stanowi: „ Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie zwykłym”.

Paragraf 2 określa sytuacje, w których w/w przepis nie ma zastosowania: „Uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy”.

Warunki określone w przepisie muszą być spełnione łącznie: małżonek spadkodawcy jest powołany do dziedziczenia z ustawy (nie dotyczy sytuacji gdy jest uprawniony tylko do zachowku), za życia spadkodawcy uprawniony korzystał z przedmiotów urządzenia domowego wspólnie ze zmarłym lub wyłącznie sam, do chwili otwarcia spadku istniało wspólne pożycie małżonków, a ze zmarłym w chwili śmierci nie mieszkali jego zstępni.

Uprawnienie z art. 939 k.c. dotyczy wyłącznie przedmiotów urządzenia domowego. Trudno stworzyć uniwersalny zbiór takich przedmiotów, konieczna jest indywidualna ocena każdego przypadku odrębnie i zależy od sytuacji majątkowej małżonków oraz ich stopy życiowej. W doktrynie przyjmuje się, że chodzi o rzeczy, które służyły do zaspokajania potrzeb ściśle domowych, a więc były przeznaczone do codziennego i ogólnego użytku domowników (np. aparat telefoniczny, telewizor, książki), czy też prowadzenia gospodarstwa domowego (np. pralka, odkurzacz, kuchenka mikrofalowa). Z zakresu tego pojęcia należałoby jednak wykluczyć rzeczy niemające bezpośredniego związku z funkcjonowaniem danego ogniska domowego, na przykład samochody, środki produkcji czy dobra o dużej wartości materialnej, które mogą być traktowane jako lokata kapitału czy inwestycja na przyszłość.

Ustanie wspólnego pożycia oznacza tzw. separacje faktyczną lub prawną. Nie można jednak uznać za pozostających w separacji małżonków, którzy wprawdzie okresowo nie mieszkają wspólnie, ale jest to spowodowane szczególnymi okolicznościami, na przykład studiami w innej miejscowości, pracą za granicą czy długotrwałym pobytem w szpitalu lub sanatorium. Nie dochodzi wówczas do zerwania więzi osobistych i gospodarczych pomiędzy małżonkami.

Wyłączenie od dziedziczenia

Oczywiste jest, że w przypadku rozwodu w stosunkach pomiędzy byłymi małżonkami nie mają zastosowania przepisy o dziedziczeniu ustawowym, ani o prawie do zachowku – osoby rozwiedzione nie są przecież małżonkami.

Prawo przewiduje jednak przypadki, kiedy osoba będąca małżonkiem jest wyłączona od dziedziczenia.

1. Zgodnie z art. 935(1) KC przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Małżonek pozostający w separacji nie dziedziczy z ustawy, nie przysługuje mu również prawo do zachowku. Chodzi oczywiście o separacje w znaczeniu prawnym a nie faktycznym. Sam fakt osobnego zamieszkiwania i pozostawania w separacji faktycznej nie rodzi skutków prawnych w postaci wyłączenia od dziedziczenia ustawowego.

Przepis art. 935(1) KC ma zastosowanie tylko wówczas, gdy w chwili otwarcia spadku orzeczenie separacji było prawomocne , natomiast jeżeli śmierć współmałżonka nastąpiła przed uprawomocnieniem się orzeczenia o separacji, pozostały przy życiu małżonek należy do kręgu spadkobierców ustawowych. Podobna zasada obowiązuje w przypadku zniesienia separacji – tylko prawomocne orzeczenie sądowe znoszące separacje przed datą śmierci współmałżonka daje podstawę do dziedziczenia ustawowego po zmarłym małżonku.

Należy jednak pamiętać, że w/w przepis ma zastosowanie jedynie do dziedziczenia z ustawy. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby małżonek pozostający w separacji (ewentualnie były małżonek w przypadku rozwodu) został powołany do spadku na mocy testamentu. Takie przypadki są jednak – z oczywistych względów – bardzo rzadko stosowane w praktyce.

2. Zgodnie z art. 940 § 1 kodeksu cywilnego Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie nie jest automatyczne, ale następuje na mocy orzeczenia sądu, który bada i ocenia czy „żądanie było uzasadnione”. Wyłączenie następuje na wniosek, który może złożyć każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin do wytoczenia powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż 1 rok od otwarcia spadku.

Wpis pochodzi z mojego bloga na temat prawa spadkowego: https://spadkiblog.wordpress.com/