" Obrońca i pełnomocnik z urzędu w sprawach karnych

Kto może żądać wyznaczenie obrońcy lub pełnomocnika z urzędu w sprawach karnych, gdy nie jest w stanie ponieść kosztów jego wynagrodzenia.

            Przepisy Kodeksu postępowania karnego [ dalej "KPK" ] przewidują dla stron postępowania w sprawach karnych, nie posiadających obrońcy czy pełnomocnika z wyboru instytucję fachowego  przedstawiciela procesowego przed organami prowadzącymi postępowanie karne, którego jednak nie ustanawia mocodawca dla siebie w drodze czynności prawnej ( udzielenie pełnomocnictwa ), lecz organ sądowy w drodze czynności władczej – zarządzenia o jego wyznaczeniu, dla strony, która nie jest w stanie ponieść kosztów jego wynagrodzenia. Stanowią one realizację wymogów stawianych przez normy prawa międzynarodowego, regulujące ochronę praw człowieka i obywatela, które zakładają prawo każdego, kto nie ma dostatecznych (wystarczających) środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy z urzędu, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Możliwość korzystania "na zasadach określonych w ustawie" z obrońcy z urzędu zakłada także art. 42 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r.

            Przepisy mówią o obrońcy lub też pełnomocniku z urzędu, gdyż podstawą jego umocowania do działania na rzecz lub w imieniu reprezentowanej strony jest łączący go z organem procesowym stosunek publicznoprawny, a nie cywilnoprawna umowa ze stroną czy innym podmiotem upoważnionym do korzystania z pomocy takiego przedstawiciela, stąd też należne wynagrodzenie, stanowiące w istocie koszty nieopłaconej przez stronę ani inną osobę  w całości lub części pomocy prawnej udzielonej z urzędu, przyznaje Sąd od Skarbu Państwa. Wysokość przedmiotowego wynagrodzenia jest regulowana w odniesieniu do adwokatów i radców prawnych przez odpowiednie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości.

            Fachowymi przedstawicielami stron w postępowaniu karnym są obrońca i pełnomocnik. Kto może żądać obrońcy i pełnomocnika z urzędu ?. Ustawa stanowi, że oskarżony w sprawach karnych jest w ramach realizacji jego prawa do obrony upoważniony do ustanowienia obrońcy ( art. 6 KPK w zw. z art. 82 KPK ), którym może być obecnie tylko adwokat. Zgodnie z art. 87 § 1 KPK, strona inna niż oskarżony może ustanowić pełnomocnika, którym może być także radca prawny stosownie do treści art. 88 KPK.

            Postępowanie karne obejmuje postępowanie przygotowawcze, prowadzone lub nadzorowane przez prokuratora, Policję i inne organy określone w ustawach oraz postępowanie sądowe przed sądem powszechnym. W postępowaniu przygotowawczym stronami zgodnie z art. 299 § 1 KPK są pokrzywdzony - osoba fizyczna lub prawna, w tym  instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej.  której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo ( art. 49 § 1 i 2 KPK ), który może ustanowić pełnomocnika oraz podejrzany - osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów ( art. 71 § 1 KPK w zw. z art. 313 KPK ) albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego ( jest to " dochodzenie w niezbędnym zakresie ", unormowane w art. 308 KPK ), który z uwagi na treść art. 71 § 3 KPK może ustanowić obrońcę.

            W postępowaniu sądowym stronami są natomiast oskarżony - osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania ( art. 71 § 2 KPK ), oskarżyciel publiczny, tj. prokurator lub inny organ państwowy, w sprawach z oskarżenia publicznego oskarżyciel posiłkowy, tj, pokrzywdzony, działający obok oskarżyciela publicznego na skutek złożenia oświadczenia o działaniu w tym charakterze przed sądem ( art. 53 KPK w zw. Z art. 54 § 1 KPK ) lub zamiast niego, w wyniku wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia ( art. 55 KPK w zw. z art. 330 § 2 KPK ), w sprawach z oskarżenia prywatnego ( chodzi o przestępstwa, dla których ten tryb ścigania wyraźnie przewiduje ustawa ) oskarżyciel prywatny, tj. pokrzywdzony, który wniósł prywatny akt oskarżenia ( art. 59 § 1 KPK ) lub przyłączył się do postępowania wszczętego przez innego pokrzywdzonego do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego oraz powód cywilny, tj pokrzywdzony, który zgodnie z art. 62 KPK może w postępowaniu karnym w sprawach publiczno- i prywatnoskargowych, niezależnie  faktu występowania w procesie jako oskarżyciel posiłkowy lub prywatny, do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, którym zgodnie z art. 385 § 1 KPK jest odczytanie aktu oskarżenia przez oskarżyciela, wytoczyć przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne celem dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. W postępowaniu w przedmiocie odszkodowania  za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie osoba żądająca tego odszkodowania jest upoważniona do ustanowienia pełnomocnika (art. 556 § 3 i 4 KPK),

            Pełnomocnika mogą ustanowić także podmioty nie będące stronami postępowania, które ustawa czyni uczestnikami postępowania, przyznając im określone kompetencje, w tym do zaskarżania czynności procesowych naruszających ich prawa, oraz nakładając na nie określone obowiązki procesowe w sytuacji, gdy konkretny przepis KPK je do tego w sposób wyraźny upoważnia. Są nimi m.in.: osoba, co do której prokurator wnosi o zobowiązanie jej do zwrotu Skarbowi Państwa korzyści uzyskanej przez nią z przestępstwa sprawcy na warunkach określonych w art. 52 KK (art. 416 § 4 KPK ); pokrzywdzony, gdy nie działa przed sądem jako strona, ale dysponuje określonymi w KPK kompetencjami, np. do uczestnictwa w rozprawie, czy do wystąpienia z wnioskiem o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody na podstawie art. 49a) KPK, sprzeciwienia się wnioskowi oskarżonego o dobrowolne poddanie się karze w trybie art. 387 KPK , do zaskarżenia apelacją wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu ( art. 444 KPK w zw. z art. 341 i art. 342 KPK ), zatrzymany, niebędący podejrzanym, dla złożenia zażalenia na zatrzymanie i dochodzenia odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie; osoba wysuwająca roszczenia do zajętego przedmiotu, czy od której odebrano rzecz ( art. 228 § 3 KPK, art. 323 § 2 KPK, art. 342 § 5 KPK). Wszystkie te podmioty mogą żądać ustanowienia pełnomocnika z urzędu.

            W następnym wydaniu omówione zostaną kwestie dotyczące czynności procesowej wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika z urzędu, organu właściwego w tej sprawie oraz ustawowej przesłanki do wyznaczenia, którą ten organ bada.

            Przechodząc do tematu wyznaczenia przedstawiciela procesowego z urzędu, należy wskazać, że większośc omawianych regulacji dotyczących obrońcy będzie miało z mocy art. 88 KPK odpowiednie zastosowanie do pełnomocnika, stąd każdy wypadek odstępstwa zostanie wyraźnie zaznaczony.

            Z uwagi na omówioną wcześniej wielość podmiotów mogących żądać wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika z urzędu, możliwość ta odnosi się więc do wszystkich postępowań uregulowanych w KPK, w tym postępowań w przedmiocie rozpoznania nadzwyczajnych środków zaskarżenia, tj. kasacji i wniosku o wznowienie postępowania, na co expressis verbis wskazuje treść art. 84 § 3 KPK, gdyż w postępowaniach tych wskazane tu środki zaskarżenia muszą być sporządzone i podpisane przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym ( art. 526 § 2 i art. 545 § 2 KPK ) oraz w postępowaniach  po uprawomocnieniu się orzeczenia, o których mowa w  Dziale XII KPK, tj. w kwestii podjęcia warunkowo umorzonego postępowania, odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie ( norma odsyłająca z art. 556 § 3 KPK ), w sprawie o ułaskawienie oraz o wyrok łączny.

            Przepisy KPK nie zakreślają żadnego terminu procesowego, do którego należy wystąpić z żądaniem ustanowienia fachowego reprezentanta z urzędu, stąd też decyzja ta pozostaje w gestii strony lub innego upoważnionego podmiotu, który, dbając należycie o swoje interesy, powinien postarać się w razie takiej konieczności, o najszybsze jego wyznaczenie, zwłaszcza na etapie postępowania przygotowaczego. Żądanie wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika z urzędu  może dotyczyć zarówno całego postępowania, jego określonego etapu ( postępowanie przygotowawcze, przed Sądem I czy II instancji, postępowania w określonej sprawie po uprawomocnieniu się wyroku ) jak i dokonania określonej czynności procesowej, zwłaszcza wniesienia środka zaskarżenia, zarówno objętego przymusem adwokacko-radcowskim, jak i bez tego rygoru ). Tym samym brak ograniczenia czasowego do wystąpienia z wnioskiem o wyznaczenie obrońcy z urzędu przesądza o tym, że nieuwzględnienie tego wniosku w I instancji nie wyklucza możliwości jego uwzględnienia w postępowaniu przed Sądem II instancji.

            Organem sądowym upoważnionym do wyznaczenia przedstawiciela procesowego z urzędu, tak w postępowaniu przygotowawczym jak i sądowym, jest w myśl art. 81 § 1 KPK w zw. z art. 93 § 2 KPK prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy, który wydaje rozstrzygnięcie w przedmiocie wyznaczenia w  formie zarządzenia. W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych kompetencja z art. 81 przysługuje prezesom właściwych sądów wojskowych (art. 671 § 5 KPK). Zarządzenie o odmowie wyznaczenia nie jest w obecnym stanie prawnym zaskarżalne.

            Przesłanki do wyznaczenia obrońcy z urzędu zawiera art. 78 § 1 KPK, który też z mocy art. 88 KPK jest odpowiednio stosowany do pełnomocnika. Stanowi on: " Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny ". Z jego brzmienia jednoznacznie wynika, że organ ma obowiązek, a nie tylko fakultatywną możność wyznaczenia obrońcy w razie spełnienia przedmiotowej przesłanki, a ciężar jej udowodnienia spoczywa na oskarżonym.

            Przesłanką do uwzględnienia wniosku oskarżonego jest więc sytuacja, gdy oskarżony w ogóle nie ma środków na pokrycie kosztów obrony z wyboru, jak również wówczas, gdy pewnymi środkami dysponuje, jednakże pokrycie tych kosztów spowodowałoby, że oskarżony nie byłby w stanie zapewnić środków utrzymania dla siebie i swojej rodziny na podstawowym poziomie. Do wyznaczenia obrońcy z urzędu nie wystarczą więc gołosłowne twierdzenia oskarżonego o trudnej sytuacji majątkowej jego i rodziny, lecz konieczne jest wykazanie tego " w sposób należyty ", tzn. za pomocą wszystkich dopuszczalnych prawnie środków dowodowych, zwłaszcza odpowiednich zaświadczeń, umów, decyzji administracyjnych dotyczących sytuacji majątkowej czy zdrowotnej członków rodziny. Do zakresu zastosowania przedmiotowej przesłanki mogą wchodzić zwłaszcza:  pozostawanie bez pracy i jakichkolwiek źródeł dochodu, pobieranie nauki, pozostawanie na wyłącznym utrzymaniu rodziców lub opiekunów, zobowiązania alimentacyjne ciążące na stronie.

            Z kolei w odniesieniu do pełnomocnicka z urzędu dla podmiotu nie będącego osobą fizyczną, tj. dla osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, w zakresie przesłanki do wyznaczenia z mocy odesłania ( art. 89 KPK ) do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, znajduje odpowiednie zastosowanie art. 117 KPC. Wyznaczenie pełnomocnika z urzędu nastąpi, gdy podmiot żądający wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów jego wynagrodzenia, a organ procesowy uzna udział w sprawie przedstawiciela procesowego za potrzebny.

            Mimo ciążącego na żądającym wyznaczenia ciężaru udowodnienie w/w przesłanki, oskarżony, z uwagi na treść art. 213 § 1 KPK, jest w korzystniejszej sytuacji niż inne podmioty, gdyż w myśl tej normy to organy procesowe zobowiązane są z urzędu ustalić i na bieżąco aktualizować dane dotyczące oskarżonego, w tym m.in. jego stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu, stąd też wystarczy, że oskarżony będzie dbał o niezwłoczne informowanie o wszelkich zmianach w tym zakresie, podczas gdy inne upoważnione podmioty muszą same przedstawić całokształ okoliczności wchodzących w zakres zastosowania art. 78 KPK wraz z odpowiednimi dowodami.

            Należy także podnieść, że do wyznaczenia obrońcy z urzędu znajduje zastosowanie art. 77 KPK, zgodnie z którym oskarżony może mieć maksymalnie 3 obrońców, wobec czego nie ma żadnych przeszkód do wyznaczenia więcej niż jednego obrońcy z urzędu, co przyjmuje się powszechnie w doktrynie i orzecznictwie. Jednak wydanie rozstrzygnięcia tej treści zależy od oceny organu wyznaczającego i może nastąpić tylko w sytuacjach, gdy charakter sprawy karnej wymaga wyjątkowo dużego nakładu pracy, przekraczającego możliwości jednego obrońcy z urzędu.