Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego

Na gruncie polskich przepisów wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe. Inne będą przesłanki uzasadniające ubezwłasnowolnienie całkowite, a inne w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego. Inne będą też skutki każdego z orzeczonych ubezwłasnowolnień.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Art. 13 Kodeksu cywilnego stanowi, że osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Przepisy wskazują zatem trzy przesłanki, które muszą zostać spełnione łącznie, żeby sąd w ogóle rozważył uwzględnienie wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite.

Co ważne, niemożność kierowania swym postępowaniem odnosi się do czynności prawnych, nie zaś innej aktywności.

Należy pamiętać, że ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w interesie osoby chorej i to działanie w interesie tej osoby (a nie przykładowo w interesie osoby wnioskującej o ubezwłasnowolnienie) powinno przyświecać sądowi rozstrzygającemu wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego

Podstawowy skutek orzeczenia sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym to utrata zdolności do czynności prawnych przez osobę ubezwłasnowolnioną. Co to oznacza?

Oznacza to, że osoba, która nie ma zdolności do czynności prawnych, nie może we własnym imieniu (osobiście) i ze skutkami dla siebie dokonywać czynności prawnych. Takie czynności są bowiem nieważne. Te czynności na jej rzeczy (czyli przykładowo dokonywanie rozporządzeń składnikami majątku, zaciąganie zobowiązań) wykonuje przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, czyli jej opiekun. Wyjątkiem będą tutaj tzw. umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. bieżące zakupy, zakup gazety, biletu etc.), które są ważne z chwilą ich wykonania (np. z chwilą zapłacenia za zakupy w sklepie spożywczym,), chyba, że taka umowa pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (czyli przykładowo, jeżeli osoba trzecia wykorzystała fakt ubezwłasnowolnienia całkowitego innej osoby i nakłoniła ją do zakupu jakiejś wartościowej rzeczy, np. telefonu czy telewizora).

Dodatkowo, brak zdolności do czynności prawnych powoduje brak zdolności procesowej . Zdolność procesowa umożliwia krótko mówiąc podejmowanie wszelkich czynności w ramach postępowań sądowych, jak np. inicjowanie postępowania (złożenie wniosku, pozwu), reprezentowanie swoich interesów w sądzie. Wyjątek przewiduje art. 559 § 3 KPC, zgodnie z którym osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, która nie ma zdolności do czynności prawnych, ma zdolność procesową w zakresie wystąpienia z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia.

Pozostałe skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego są takie, że:

• ubezwłasnowolniony:
  • nie może zawrzeć małżeństwa,
  • nie ma prawa udziału w referendum ani prawa wybierania,
  • nie może kandydować na urząd Prezydenta
  • nie może korzystać z prawa dostępu do służby publicznej,
  • nie korzysta z prawa powszechnej inicjatywy ustawodawczej
• w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków między małżonkami powstaje z mocy prawa rozdzielność majątkowa ( 53 KRO);
• jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy (opiekun),
• w postępowaniu cywilnym pobranie krwi osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej może nastąpić tylko za zgodą jej przedstawiciela ustawowego ( 306 KPC).
• nie może wykonywać niektórych zawodów (np. adwokata),
• przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie wymaga zgody jej przedstawiciela ustawowego

Ubezwłasnowolnienie całkowite nie pozbawia natomiast osoby ubezwłasnowolnionej tzw. zdolności prawnej . To z kolei oznacza przykładowo, że taka osoba w dalszym ciągu może być podmiotem praw i obowiązków. Może być spadkobiercą, przy czym wszelkie czynności związane z otrzymanym spadkiem wykonywać będzie przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie – a zatem jej opiekun. Może być także spadkodawcą, przy czym nie może sporządzić skutecznego i ważnego testamentu (bo jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych).

Pytania i odpowiedzi:

1. Czy sąd może nie uwzględnić wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite mimo spełniania powyższych trzech przesłanek łącznie?

Tak, istnieje taka możliwość. Będzie to miało miejsce, gdy sąd uzna, że jest to niewskazane z punktu widzenia celów ubezwłasnowolnienia. Cele ubezwłasnowolnienia oceniamy z punktu widzenia celów osoby ubezwłasnowolnionej oraz celów tzw. obrotu (prawnego, gospodarczego). Ubezwłasnowolnienie będzie bezcelowe, jeżeli przykładowo dana osoba ze względu na swój stan psychiczny czy fizyczny w ogóle nie dokonuje czynności prawnych albo dokonuje ich w bardzo ograniczonym zakresie, np. jedynie w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

2. Do którego sądu składa się wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite?

Sprawa o ubezwłasnowolnienie jest rozpoznawana w tzw. postępowaniu nieprocesowym, dlatego też pismem inicjującym taką sprawę jest wniosek o ubezwłasnowolnienie, a nie pozew o ubezwłasnowolnienie. Wniosek kierujemy do sądu okręgowego, wydziału cywilnego. Właściwy będzie tu sąd okręgowy ustalony według miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.

3. Czy wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite jest odpłatny?

Tak. Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie to 100 zł. We wniosku można zamieścić także wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, uzasadniając odpowiednio dlaczego wnioskodawca nie jest w stanie ponieść kosztów tej sprawie w całości lub w części.

4. Kto może wystąpić z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie?

Zgodnie z art. 545 § 1 KPC wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić :

1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;

3) jej przedstawiciel ustawowy,

Co ciekawe, Sąd Najwyższy przyjmuje, że  wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona (uchwała SN z 28.9.2016 r., sygn. akt: III CZP 38/16 ). Wniosek może złożyć także: prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka.

5. Kto reprezentuje interesy ubezwłasnowolnionego całkowicie?

Zgodnie z treścią art. 13 §2 Kodeksu cywilnego, dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Od momentu uprawomocnienia się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym, interesy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie reprezentuje ustanowiony dla niej opiekun, który działa jako przedstawiciel ustawowy ubezwłasnowolnionego całkowicie.

Opiekuna nie ustanawia jednak od razu sąd okręgowy. Zgodnie z treścią art. 558 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie (czyli sąd okręgowy), zarządza z urzędu (czyli bez konieczności składania jakiegokolwiek wniosku w tym zakresie), przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie.

Następnie sąd opiekuńczy (czyli sąd rejonowy, wydział rodzinny i nieletnich) ustanowi opiekuna dla ubezwłasnowolnionego całkowicie pełnoletniego oraz dla ubezwłasnowolnionego całkowicie małoletniego, który nie pozostaje pod władzą rodzicielską rodziców i dla którego nie ustanowiono opieki.

Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż – jego ojciec lub matka.

W razie pytań - zapraszam do kontaktu. Adwokat Karolina Bajtek, tel. 600-225-332, email: kancelaria@adwokatbajtek.pl , www.adwokatbajtek.pl