W jaki sposób i jak długo odpowiada zwierzchnik za czyny podwładnego?

Bardzo ciekawe orzeczenie wydał Sąd Najwyższy w dniu 6 września 2022 r. w sprawie rozpoznanej pod sygn. akt: II CSKP 466/22. W ocenie Sądu Najwyższego:

1. odpowiedzialność zwierzchnika na podstawie art. 430 kodeku cywilnego – kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności – opiera się na zasadzie ryzyka i ma charakter bezwzględny oraz gwarancyjny, a więc na istnienie odpowiedzialności nie ma wpływu m. in. wina zwierzchnika – jest ona prawnie irrelewantna (przełożony nie może bronić się zarzutem braku winy w nadzorze lub w wyborze podwładnego);
2. zwierzchnikiem w rozumieniu art. 430 kodeku cywilnego jest ten, kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek. Przełożonym może być osoba fizyczna (nie chodzi tu jednak o organ osoby prawnej), osoba prawna (działająca poprzez organy) albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje przymiot zdolności prawnej i sądowej (art. 331 § 1 kodeku cywilnego i art. 64 § 11 kodeku postępowania cywilnego);
3. podwładnym w rozumieniu art. 430 kodeku cywilnego jest osoba działająca na rachunek zwierzchnika i pozostająca w stosunku podporządkowania. Źródłem podporządkowania może być ustawa, umowa (np. o pracę), wybór, powołanie, mianowanie, ale także stosunek faktyczny, niesformalizowany. Podległość kierownictwu zwierzchnika i obowiązek stosowania się do jego poleceń oraz wskazówek trzeba ujmować szeroko, skoro art. 430 kc nie dokonuje wyróżnień i ograniczeń, w tym sensie, że zależność organizacyjna implikuje obowiązek podwładnego stosowania się do tych wskazówek i poleceń mających charakter ogólny, tj. na tyle skonkretyzowany, iż możliwe jest ustalenie podporządkowania w ramach tego rodzaju obowiązków. Nie wyklucza zastosowania tego przepisu różny stopień podporządkowania, w tym znaczeniu, że podporządkowanie odnosi się do prostych czynności, jak i bardziej skomplikowanych oraz wyspecjalizowanych, wymagających od podwładnego odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia, dających mu przy wykonywaniu powierzonej czynności duży zakres samodzielności (np. lekarz zatrudniony w szpitalu, architekt zatrudniony przez przedsiębiorstwo projektowe). Chodzi o rzeczywistą, prawdziwą relację podległości służbowej;
4. w ustaleniu odpowiedzialności zwierzchnika za szkodę wyrządzoną przez podwładnego istotne znaczenie ma przesłanka winy podwładnego – może to być wina umyślna, jak i nieumyślna. Ma to istotne znaczenie dla weryfikacji adekwatnego związku przyczynowego między szkodą i czynnością powierzoną, tj. dla oceny przesłanki wyrządzenia szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności;
5. wskazana w art. 430 kodeku cywilnego przesłanka wyrządzenia szkody „przy wykonywaniu powierzonej czynności” oznacza, że pod działanie art. 430 kc nie podpada szkoda wyrządzona tylko przy sposobności lub przy okazji wykonywania czynności powierzonej. Kryterium odróżniającym to, czy podwładny wyrządził szkodę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, czy też tylko przy jej sposobności, jest cel działania sprawcy, przy zastrzeżeniu jednocześnie, iż jeśli sprawca działał w celu osobistym, lecz wykonywanie czynności służbowej umożliwiło mu wyrządzenie tej szkody, to zaistniałą sytuację należy ocenić jako spełniającą przesłankę wyrządzenia szkody przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonej czynności.

Te bardzo cenne wskazówki w zrozumieniu zasad cywilnej odpowiedzialności zwierzchników za podwładnych zostały wzbogacone o podsumowanie utrwalonego już stanowiska orzeczniczego, że:

1. w przypadkach nieobjętych art. 11 kodeksu postępowania cywilnego (moc wiążąca wyroków karnych w postępowaniach cywilnych) sąd cywilny ma kompetencję do samodzielnego stwierdzenia, czy czyn niedozwolony, stanowiący źródło szkody, jest przestępstwem. Sąd musi jednak tego dokonać zgodnie z regułami prawa karnego, co oznacza konieczność ustalenia znamion przedmiotowych i podmiotowych przestępstwa. Ma tego szczególne znaczenie przy ustalania długości terminu przedawnienia;
2. w przypadkach, gdy powództwo jest kierowane przeciwko osobie odpowiedzialnej deliktowo za cudzy czyn, od jego charakteru zależeć będzie to, w jakim terminie przedawni się roszczenie przeciwko podmiotowi odpowiedzialnemu deliktowo za ten cudzy czyn. Tożsamość zdarzenia, powodującego powstanie szkody, skutkuje wówczas tym, że roszczenia odszkodowawcze wobec sprawcy przestępstwa i osoby odpowiedzialnej deliktowo za cudzy czyn przedawniają się w jednym terminie. Dlatego też, gdy czyn deliktowy bezpośredniego sprawcy stanowi przestępstwo, to w konsekwencji również przeciwko osobie odpowiedzialnej za ten czyn jako cudzy, roszczenie odszkodowawcze ulegnie przedawnieniu według reguł określonych w art. 4421 § 2 kodeksu cywilnego, nawet jeśli osobie odpowiedzialnej za cudzy czyn nie można przypisać przestępstwa.

Przypomnę, że zgodnie z art. 4421 § 2 kodeksu cywilnego:

§ 1.   Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

§ 2.   Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

§ 3.   W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

§ 4.   Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.