Zachowek – prawo spadkowe

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, ustanowioną w celu zabezpieczenia praw najważniejszych spadkobierców w przypadku nieuzyskania przez nich żadnego majątku po śmierci osoby najbliższej. Może tak się zdarzyć w przypadku pominięcia spadkobiercy w testamencie lub wyzbycia się majątku przez spadkodawcę przed śmiercią. Prawo do zachowku wynika z samej więzi rodzinnej łączącej osobę uprawnioną do zachowku ze spadkodawcą, dlatego też prawo do zachowku jest niezależne od woli spadkodawcy, a niekiedy nawet z tą wolą sprzeczne.

Roszczenie o zachowek jest zawsze roszczeniem o świadczenie pieniężne i może być zrealizowane jedynie w formie pieniężnej. Zadośćuczynienie roszczeniu o zachowek w inny sposób jest możliwe wyłącznie za zgodą zobowiązanego do zapłaty zachowku i uprawnionego do jego otrzymania. Nie można zapomnieć, że uprawniony może otrzymać należny mu zachowek nie tylko w postaci powołania do spadku, ale także uczynionej przez spadkodawcę darowizny lub zapisu testamentowego.

Zachowek przysługuje:

1. zstępnym (tj. dzieciom, a jak dzieci nie dożyły śmierci rodziców, to wnukom);
2. małżonkowi (prawo przewiduje sytuacje, w których małżonek traci prawo do zachowku – np. gdy jest w formalnej separacji);
3. rodzicom spadkodawcy (gdy zmarły nie pozostawił dzieci);

chyba że osoby te zostały wydziedziczone w testamencie przez spadkodawcę. Może tak się stać tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Co ważne, zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Osobami odpowiedzialnymi za zapłatę zachowku, zgodnie z poniższą kolejnością, są:

1. spadkobiercy;
2. tzw. zapisobiercy windykacyjni (osoby, którym zmarły zapisał w testamencie określony przedmioty);
3. obdarowani na podstawie umowy darowizny.

Spadkobiercy odpowiadają za zapłatę zachowku proporcjonalnie do wysokości udziału w spadku. Jeśli spadkobiercy nie są w stanie zapłacić zachowku (np. wartość ich udziału w spadku jest niższa od wysokości zachowku), to za zapłatę zachowku odpowiadają łącznie i solidarnie zapisobiercy windykacyjni. Jeżeli od spadkobierców, ani też od zapisobierców windykacyjnych nie można uzyskać zachowku, to za jego zapłatę odpowiadają obdarowani, przy czym obdarowani później odpowiadają przed obdarowanymi wcześniej. Warunkiem takiej odpowiedzialności obdarowanych jest możliwość zaliczenia ich darowizn do spadku, a mianowicie:

1. ich darowizny nie stanowiły drobnej, zwyczajowo przyjętej darowizny, albo;
2. ich darowizny nie zostały dokonane przed więcej niż 10 laty od otwarcia spadku – dotyczy do obdarowanych niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.

Obdarowani z tytułu darowizny odpowiadają za zachowek tylko w granicach przysporzenia będącego skutkiem darowizny.

Jeżeli chodzi o wysokość zachowku, to wynosi ono 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie uprawnionej do zachowku w ramach dziedziczenia ustawowego – osoby małoletnie w chwili śmierci spadkodawcy lub osoby trwale niezdolne do pracy mają prawo do 2/3 wartości ich udziału spadkowego.

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku. Roszczenie z tytułu zachowku jest dziedziczne, a zatem przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku. Przed skierowaniem pozwu o zachowek konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego po zmarłym spadkodawcy.

W 2017 r. Sąd Najwyższy dopuścił możliwość zawierania umów zrzeczenia się prawa do zachowku przed śmiercią spadkodawcy. Więcej o takiej możliwości można przeczytać pod linkiem: https://kantecki.pl/blog/tagi/iii-czp-11016/