Zachowek w pytaniach i odpowiedziach

Zachowek w pytaniach i odpowiedziach

Zachowek to jedna z najpopularniejszych instytucji prawa spadkowego. I kwestia, która coraz częściej staje się kością niezgody wśród osób bliskich spadkodawcy. Czujesz się niepewnie w tematyce zachowku? Koniecznie przeczytaj najnowszy artykuł z prawa spadkowego.

,,Zachowek w pytaniach i odpowiedziach” to już trzeci artykuł z cyklu, pt. ,,Prawo spadkowe – co muszę wiedzieć, żeby nie miało przede mną tajemnic?”. To zagadnienie budzi wiele wątpliwości i rodzi wiele pytań. Dzisiaj postaram się odpowiedzieć na najpopularniejsze z nich.

Kto jest uprawniony do dochodzenia zachowku?

Przepisy kodeksu cywilnego wprost wskazują, że zstępnym , małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy , którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Należy zwrócić uwagę na zapis ,,którzy byliby powołani do spadku z ustawy”. Celem ustalenia, kto rzeczywiście będzie uprawniony do zachowku, musimy sięgnąć do zasad dziedziczenia ustawowego i sprawdzić, która z grup spadkobierców ustawowych by w danym przypadku dziedziczyła. Szerzej pisałam o tym w pierwszym artykule z cyklu o prawie spadkowym.

Jak obliczyć wysokość zachowku?

Częściowo odpowiedź na pytanie znajduje się w poprzednim akapicie. W pierwszej kolejności należy ustalić wysokości udziału, który przysługiwałby w spadku na skutek dziedziczenia ustawowego.

Następnie ustalamy, do której kategorii uprawnionych do zachowku należymy. Co do zasady uprawnionemu należy się tytułem zachowku połowa wartości udziału spadkowego , który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Czy są jakieś wyjątki od tej zasady? Tak. Przepis mówi, że jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi dwie trzecie wartości jego udziału spadkowego.

Wątpliwości dotyczą tego, w jakiej dacie ma być spełniony wymóg małoletniości, czy też wymóg trwałej niezdolności do pracy . Czy będzie to data śmierci (czyli data otwarcia spadku)? Czy może data ogłoszenia testamentu albo uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku? Na to odpowiedzi nie znajdziemy w przepisie, musimy sięgnąć do orzecznictwa.

Biorąc pod uwagę fakt, że roszczenie o zachowek powstaje w chwili otwarcia spadku ta właśnie chwila powinna decydować o wysokości zachowku – jedna druga czy dwie trzecie.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 listopada 2019 r., sygn. akt V ACa 229/19

Warto pamiętać, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Mnożymy udział spadkowy należny osobie uprawnionej do zachowku przez ułamek 1/2 lub 2/3 określający wysokość zachowku należący się danej kategorii osób.

Kolejny krok – ustalamy substrat zachowku

Wiemy już, jak ustalić, jaki ułamek naszego udziału spadkowego przysługuje nam z tytułu roszczenia o zachowek. Jednak na rzeczywistą wysokość dochodzonego roszczenia będzie wpływała wartość spadku. Do tego musimy określić substrat zachowku.

Substrat zachowku to wartość będącą podstawą do obliczenia konkretnej sumy wyrażającej należny zachowek. Aby ustalić, ile wynosi substrat zachowku musimy określić, tzw. „czystą wartość spadku” i doliczyć do niej wartość darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. Należy mieć pamiętać, że nie wszystkie zapisy oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę będą podlegały doliczeniu do substratu zachowku.

Ostatnim etapem jest pomnożenie substratu zachowku przez odpowiedni ułamek ustalony, jak na początku.

Czy może się okazać, że mój zachowek jednak będzie niższy?

W orzecznictwie ukształtował się pogląd, że Sąd może obniżyć zachowek na podstawie art. 5 k.c. Kiedy może się tak stać? Może dojść do tego, jeżeli w danej sytuacji można uznać, że żądanie zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W konsekwencji Sąd obniża zachowek do kwoty, która zdaniem Sądu jest odpowiednia.

Czy jest możliwe domaganie się zachowku, jeśli doszło do dziedziczenia ustawowego?

Często można spotkać się z mitem , zgodnie z którym, z zachowkiem mamy do czynienia tylko wtedy, jeśli spadkodawca zostawił testament i to na jego podstawie następuje dziedziczenie . Nic bardziej mylnego. Może się zdarzyć tak, że spadkodawca rozdysponował swoim majątkiem za życia (poprzez darowizny) i nie zostało już nic, co można by odziedziczyć. I nie ma też testamentu. Wtedy uprawnienie do zachowku mogą się go domagać od obdarowanych. Ale zasady dotyczące zaliczania darowizn też nie są tak oczywiste i każda sytuacja wymaga odrębnej analizy pod tym kątem.

Przykładowo – przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Jaki sąd jest właściwy w sprawie o zachowek?

Właściwość rzeczowa sądu będzie zależała od tego, jakiej kwoty tytułem zachowku chcesz się domagać. Sąd rejonowy będzie właściwy wtedy, jeśli kwota, której się domagasz, jest nie wyższa niż 75 tys. Jeśli Twoje roszczenie przewyższa 75 tys. złotych, to wtedy pozew musisz skierować do sądu okręgowego . A co z właściwością miejscową sądu? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w art., 39 Kodeksu postępowania cywilnego:

Powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku , jak również z tytułu zapisu, polecenia, oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeśli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić przed sąd miejsca, w którym znajduje się  majątek spadkowy lub jego część.

zachowek

Czy można odziedziczyć roszczenie o zachowek?

Tak. Mówi o tym art. 1002 kodeksu cywilnego. Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. Ale tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Czy roszczenie o zachowek może się przedawnić?

Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu . Dlatego tak ważne jest, żeby nie zwlekać z dochodzeniem należnych nam roszczeń.

Jakie są terminy przedawnienia roszczeń tego typu? Kodeks cywilny stanowi, że roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu . Zaś roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku . Jak widzimy, w tych dwóch sytuacjach mamy do czynienia z dwoma różnymi terminami rozpoczynającymi bieg terminu przedawnienia. Należy tego pilnować!

Wydziedziczenie – czyli pozbawienie prawa do zachowku

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Warto zapamiętać – przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu .

W przypadku wydziedziczenia zstępnego zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Czy wydziedziczenie jest ostateczne?

Nie. Kodeks cywilny stanowi, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył . Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Co to de facto oznacza? Do uznania, że spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu wystarczające będzie każde zachowanie się spadkodawcy, które ujawnia (wedle obiektywnych kryteriów), że przebaczył wydziedziczonemu. Przebaczenie musi zaistnieć w taki sposób, by można było obiektywnie ocenić, że doszło do przebaczenia.

W zachowku można się trochę pogubić

Przepisy regulujące instytucję zachowku często nie są do końca jasne i ustalenie sytuacji prawnej potencjalnego uprawnionego do zachowku wymaga dokonania szczegółowej analizy sprawy. Jeśli masz wątpliwości co do swojej sytuacji związanej z zachowkiem, to chętnie pomogę i odpowiem na wszystkie pytania.